“Пастернак укулары”нда

20 март­та Зи­рек­ле му­зее "Пас­тер­нак уку­ла­ры" дип атал­ган I Бө­тен­рос­сия фән­ни кон­фе­рен­ци­я­сен­дә кат­наш­ты. Аны ТР Мә­дә­ни­ят ми­нистр­лы­гы, Фе­де­раль (Идел бу­е) Ка­зан Уни­вер­си­те­ты, ТР Мил­ли му­зее, Мен­де­ле­ев му­ни­ци­паль ра­йо­ны ха­ки­ми­я­те һәм Мен­де­ле­евск шә­һә­рен­дә­ге край­ны өй­рә­нү му­зее оеш­тыр­ды.

Кон­фе­рен­ци­я­гә Мәс­кәү­дән Бо­рис Ле­о­ни­до­вич Пас­тер­нак­ның оны­гы - Бо­рис Ев­гень­е­вич (ар­хи­тек­тор, РФ Мә­дә­ни­ят ми­нистр­лы­гы экс­пер­ты) та кил­гән иде. Рә­сәй һәм Та­тарс­тан­ның төр­ле шә­һәр­лә­рен­нән, рес­пуб­ли­ка­быз ра­йон­на­рын­нан кон­фе­рен­ци­я­гә 59 ку­нак җы­ел­ган иде.

Пле­нар уты­рыш­тан соң (ул "Яшь­лек" РМЙ да уз­ды) ан­да кат­на­шу­чы­лар 4 сек­ци­я­дә эш­лә­де­ләр.

Без "Тө­бәк­тә (та­ри­хи һәм әдә­би) край­ны өй­рә­нү­нең хә­зер­ге то­ры­шы һәм үсеш перс­пек­ти­ва­ла­ры, та­ри­хы" сек­ци­я­сен­дә кат­наш­тык. Мин "Бә­ет­ләр­дә - ха­лык­ның та­ри­хы, иле­без та­ри­хы" ди­гән док­лад бе­лән чы­гыш яса­дым. Дө­ре­сен әй­тер­гә ки­рәк, мин чы­гы­шым­ның ку­нак­лар­ны, биг­рәк тә рус­лар­ны, кы­зык­сын­ды­ру­ы­на шик­лән­гән идем. Га­җәп, док­лад әй­бәт­ләр­нең бер­се дип та­ныл­ды һәм бу юнә­леш­тә му­зей эш­чән­ле­ге­нә юга­ры бәя би­рел­де. Сек­ция рә­и­се, Ала­бу­га шә­һә­рен­дә­ге КФУ­ның рус һәм чит ил әдә­би­я­ты ка­фед­ра­сы до­цен­ты Свет­ла­на Гра­хо­ва бә­ет­ләр­не урыс­ча­га тәр­җе­мә итәр­гә тәкъ­дим ит­те, без­нең му­зей­га тәр­җе­мә­че бе­лән ки­лер­гә вәгъ­дә бир­де. Бә­ет­ләр ки­та­бы чы­га­ру бу­ен­ча му­зей эш­чән­ле­ге зур кы­зык­сы­ну бе­лән бил­ге­ләп үтел­де. Бә­ет­ләр, жанр бу­ла­рак, 14-15 га­сыр­лар­да бар­лык­ка кил­гән. Ре­во­лю­ци­я­гә ка­дәр чык­кан бә­ет­ләр­не те­ма­сы бу­ен­ча цикл­лар­га бер­ләш­те­рер­гә мөм­кин: хәр­би-та­ри­хи һәм сол­дат, мәҗ­бү­ри хез­мәт, кресть­ян­нар чу­а­лыш­ла­ры, ха­тын-кыз­лар­ның ачы яз­мыш­ла­ры һ.б. ту­рын­да. Са­ти­рик һәм юмо­рис­тик бә­ет­ләр дә бар.

Ни өчен мин бә­ет­ләр бе­лән кы­зык­сы­на баш­ла­дым? КДУ сту­ден­ты бул­ган ча­гым­да, 1969 ел­ны, мин дип­лом эше итеп "Ки­чуй" кол­хо­зы та­ри­хы" те­ма­сын сай­ла­ган идем, 42 ел­дан соң аны ки­ңәй­теп һәм ту­лы­лан­ды­рып авыл та­ри­хы бу­ен­ча 4 нче ки­тап чы­га­ра ал­дым.

1973 ел­ны кө­зен агач кис­кән­дә ур­ман­да ту­ган­нан ту­ган абы­ем Нур­га­ли (1928 ел­гы) һә­лак бул­ды. Шу­шы авыр ки­че­реш­ләр тәэ­си­рен­дә мин бе­рен­че бә­е­тем­не яз­дым. Кү­рәм­сең, бә­ет аның әти-әни­се­нә, ту­ган­на­ры­на оша­ган. Шун­нан бир­ле, си­рәк бул­са да, мин бә­ет­ләр яз­га­лыйм. Бү­ген­ге­се көн­гә алар 80гә якын.

2011 ел­да алар­ның ба­ры­сын бер­гә "Тор­мыш чоң­гыл­ла­ры" ("В ому­те жиз­ни") дип атал­ган ае­рым бер ки­тап­ка җый­дым һәм үз ак­ча­ма зур бул­ма­ган ти­раж­да бас­ты­рып чы­гар­дым (150 да­нә).

Авыл му­зе­ен ач­кан­нан соң, бә­ет­ләр­не төр­ле чы­га­нак­лар­дан, га­зе­та-­жур­нал­лар­дан җыя баш­ла­дык. Мат­бу­гат­та ба­сы­лып чык­ма­ган­на­рын ае­рым җый­дык, ми­нем хез­мәт­тәш­лә­рем - му­зей ди­рек­тор­ла­ры бә­ет­ләр җый­га­ным­ны бел­гән­гә, алар­ны ми­ңа җи­бә­рә иде­ләр.

Бә­ет­ләр­нең 3 ки­та­бы да "Хә­тер там­чы­ла­ры" ("Кап­ли па­мя­ти") дип атал­ган бер исем ас­тын­да ба­сы­лып чык­ты. Кү­мәк көч бе­лән бе­рен­че ки­тап 2001 ел­да дөнья күр­де һәм Яңа Чиш­мә ра­йо­ны һәм авыл­ла­рын­нан, Ма­ма­дыш, Тү­бән Ка­ма, Ба­лык Бис­тә­се, Зәй, Нур­лат ра­йон­на­рын­да яшәү­че ха­лык та­ра­фын­нан җи­бә­рел­гән бә­ет­ләр­не үз эче­нә ал­ды (119 бә­ет).

Му­зей дус­ла­ры - га­ди ха­лык, оеш­ма җи­тәк­че­лә­ре - бар­лы­гы 24 ке­ше фи­нанс яр­дә­ме күр­сәт­те. 4 ел­дан соң, 2005 ел­да, 500 бә­ет­тән тор­ган икен­че ки­тап­ны бас­ты­рып чы­гар­дык. Ул чак­та без­нең кул­га "Су­гыш бә­е­те" ки­леп эләк­те. Ул га­рәп шриф­тын­да 1946 ел­да ае­рым ки­тап бу­лып ба­сы­лып чык­кан бул­ган. Тәр­җе­мә ит­кән­нән соң аны икен­че ки­тап­ка керт­тек.

Икен­че ки­тап­ны бас­ты­рып чы­га­ру­да 57 ке­ше фи­нанс яр­дә­ме күр­сәт­те. Ки­тап­ка Ак­бү­ре авы­лын­нан, ра­йон­да иң ях­шы мәк­тәп му­зее оеш­ты­ру­чы, пе­да­го­гик хез­мәт ве­те­ра­ны Са­ли­сә Шәй­дул­ла кы­зы Мин­кә­е­ва җи­бәр­гән 46 бә­ет­не керт­тек. Ак­су­бай ра­йо­ны Яңа Иб­рай гим­на­зи­я­се­нең элек­ке­ге та­тар те­ле һәм әдә­би­я­ты укы­ту­чы­сы Ру­ша­ния Ба­тыр­ши­на 24 бә­ет җи­бәр­гән иде. Алар ара­сын­да "Яшь ба­тыр ту­рын­да бә­ет" ае­рым урын­ны би­ли. Мон­да сүз 1981 ел­ның 20 фев­ра­лен­дә Әф­ганс­тан­да һә­лак бул­ган Гыйз­зә­тул­лин Ман­сур Мин­за­һид улы ха­кын­да ба­ра. Ул ту­ган авы­лы - Яңа Иб­рай­да җир­лән­гән, үл­гән­нән соң Кы­зыл Йол­дыз ор­де­ны бе­лән бү­ләк­лән­гән.

Бә­ет­ләр­не шу­лай ук Әл­мәт ра­йо­ны Ел­хов­ка авы­лы, Ла­еш­тан, Ак­су­бай ра­йо­ны Күл­бай-Мо­ра­са авы­лын­нан Габ­дул­ла Ка­ри­ев му­зее ди­рек­тор­ла­ры, Чис­тай­дан, Тү­бән Ка­ма­дан, Апас ра­йо­ны авыл­ла­рын­нан - Әс­рар абый Иди­я­тов (аның ин­де 17 ки­та­бы ба­сы­лып чык­кан) һәм Фәр­хел­ба­нат апа Фәс­хет­ди­но­ва­лар җи­бәр­гән. Яңа Чиш­мә ра­йо­нын­нан Акъ­яр, Та­тар Әдәм­сә­се, Зи­рек­ле, Ту­был­гы Тау, Шах­май, Яңа Чиш­мә авыл­ла­рын­нан да ма­те­ри­ал­лар бе­лән бу­лыш­ты­лар. 4 ел­дан соң, 2009 ел­да "Хә­тер там­чы­ла­ры"­ның өчен­че ки­та­бы дөнья күр­де. Шу­шы ел­лар эчен­дә без Яңа Чиш­мә, Ак­су­бай, Апас, Әл­мәт, Ле­ни­но­горск, Чир­ме­шән ра­йон­на­ры авыл­ла­рын­нан 70ләп бә­ет җыя ал­дык.

Өчен­че ки­тап та ха­лык­тан җы­ел­ган ига­нә ак­ча­сы­на дөнья күр­де. Ки­тап­ка ке­реш сүз­не Ре­зе­дә Га­зый­мо­ва яз­ды. 2013 ел­ның 6 фев­ра­лен­дә без нәш­ри­ят­кә "Хә­тер там­чы­ла­ры"­ның 4 нче ки­та­бын бас­ты­ру өчен ма­те­ри­ал­лар (ан­да 70 бә­ет кер­гән) җи­бәр­дек. Әле­гә аны бит­ләр­гә са­ла­лар, без хәй­ри­я­че­ләр, ак­ча эз­ли­без. Хо­дай куш­са, 3-4 ай­дан аны­сы да дөнья кү­рер.

Мид­хәт Га­зый­мов,

Зи­рек­ле му­зее

ди­рек­то­ры