Сугышта һәлак булганнарның акча кенәгәләренә туганнары дәгъва итә ала

Бө­ек Ва­тан су­гы­шын­да һә­лак бул­ган­нар­га ак­ча тү­лә­нә икән, ди­гән хә­бәр бө­тен рес­пуб­ли­ка хал­кын аяк­ка бас­тыр­ды. Га­зе­та­га бу хак­та ачык­лык кер­тү­не со­рап шал­ты­ра­ту­чы­лар да шак­тый. Со­рау­лар чын­нан да төр­ле, алар­га бү­ген Ка­зан Крем­лен­дә ур­наш­кан Бө­ек Ва­тан су­гы­шы му­зее мө­ди­ре, эз­та­бар Ми­ха­ил ЧЕ­РЕ­ПА­НОВ җа­вап би­рә­чәк.

- Ми­ха­ил Ва­лерь­е­вич, мо­ңар­чы киң җә­мә­гать­че­лек би­хә­бәр бул­ган бу мәгъ­лү­мат ни­чек та­рал­ды соң?

- Уз­ган ел­ның 19 ок­тяб­рен­дә Мәс­кәү­дә Фе­де­ра­ция Со­ве­тын­да Ар­хан­гельск өл­кә­сен­нән кил­гән Игорь Ив­лев исем­ле эз­та­бар бу мәсь­ә­лә­не кү­тә­реп чы­гыш яса­ды. Ар­хив мәгъ­лү­мат­ла­ры­на, до­ку­мент­лар­га та­я­нып, Бө­ек Ва­тан су­гы­шын­да сол­дат­лар­ның сак­лык ке­нә­гә­лә­ре сак­ла­нуы ха­кын­да хә­бәр җит­кер­де. 12 гыйн­вар­га ка­дәр бу хак­та мин бер­ни сөй­лә­мә­дем. Те­ле­ви­де­ние жур­на­лист­ла­ры, нин­ди яңа­лык­ла­ры­гыз бар, дип шал­ты­рат­кач, Мәс­кәү­дә­ге хәл­ләр­не сөй­ләп кит­кән идем. Алар ха­лык­та шак­тый кы­зык­сы­ну уят­ты.

- Сез­не, тәҗ­ри­бә­ле эз­та­бар бу­ла­рак, рес­пуб­ли­ка­да ях­шы бе­лә­ләр. 30 еллык эшчәнлегегез нәтиҗәсе буларак, сез моңарчы хәбәрсез югалганнарны һәлак булган дип тануларын таләп итәсез. Бу хакта Россия Президентына да хат юллагансыз.

- Хәбәрсез югалганнарны һәлак булган дип танырга вакыт килеп җитте дип уйлыйм. Без - әле дә алар­ның һә­лак бу­лу­ын та­ны­ма­ган бер­дән­бер ил. Граж­дан­нар ко­дек­сын­да ае­рым мад­дә дә бар. Су­гыш тә­мам­ла­нып, ике ел үт­кәч, фронт­ка алын­ган ке­ше­дән хә­бәр юк икән, ул юри­дик як­тан һә­лак бул­ган дип та­ны­лыр­га ти­еш. Әм­ма бу хәл аның ту­ган­на­ры яки бе­рәр оеш­ма та­ра­фын­нан гы­на баш­ка­ры­ла ала. Без­дә бит хә­бәр­сез югал­ган­нар өс­тен­дә әле дә ка­ра там­га, шик ята. Әгәр дә ул үл­гән­нәр исем­ле­ген­дә һәм кай­ту­чы­лар ара­сын­да юк икән, ди­мәк, ул кач­кан яи­сә илен сат­кан бу­лып чы­га. Ә бит су­гыш тә­мам­лан­ган­га да ин­де ни­чә ел. Мө­га­ен, бу мәсь­ә­лә­гә нок­та ку­яр­га ки­рәк­тер.

- Бү­ген мон­дый эш­не ту­ган­на­ры яки ба­ла­ла­ры баш­ка­рып чы­га ала­мы?

- Хә­бәр­сез югал­ган­нар­ның якын­на­ры нәр­сә эш­ләр­гә ки­рәк­ле­ген дә бел­ми. Чөн­ки без­дә мо­ны рас­лау әле дә бик кы­ен. Мо­ның өчен рес­пуб­ли­ка Пре­зи­ден­ты Ука­зы да җи­тә­дер, мө­га­ен. Мо­ны шу­лай ук "Бер­дәм Рос­си­я" пар­ти­я­се дә баш­ка­рып чы­га алыр иде. Сүз бар­лык хә­бәр­сез югал­ган­нар ха­кын­да ба­ра. РФ Пре­зи­ден­ты­на яз­ган ха­ты­ма да, РФ Обо­ро­на ми­нистр­лы­гы­на тап­шы­рыл­ды, дип җа­вап кил­де. Бу мәсь­ә­лә­не суд яи­сә хәр­би про­ку­ра­ту­ра хәл итә ала. Әгәр дә ФСБ­дан уңай җа­вап кил­сә, бө­тен су­гыш­чы­ны да рәт­тән һә­лак бул­ган дип та­ныр­га мөм­кин.

- Сә­бә­бен нәр­сә­дә кү­рә­сез?

- Бу мәсь­әлә­не без күп­тән­нән ку­я­быз. Әм­ма мон­да та­гы бер мәсь­ә­лә ки­леп туа. 1942 ел­дан баш­лап СССР обо­ро­на­сы Ха­лык ко­мис­са­ри­а­ты СССР­ның Үзәк бан­кы кыр оеш­ма­ла­рын бул­дыр­ган бу­ла. Алар тәкъ­ди­ме бе­лән сол­дат, сер­жант һәм офи­цер­лар­га кер­тем ке­нә­гә­се әзер­лә­нә. Хәр­би­ләр­гә, шу­лай итеп, хез­мәт ха­кы язы­лып ба­ра баш­лый. Бу ка­рар­лар­ның ба­ры­сы­на да обо­ро­на ха­лык ко­мис­са­ры урын­ба­са­ры Анд­рей Хру­лев та­ра­фын­нан кул ку­е­ла. Бу до­ку­мент­лар бар. Алар­ны бер­ни­чек тә ин­карь итеп бул­мый. Сол­дат һә­лак бу­лып яки хә­бәр­сез юга­лып ике ай үтү­гә, хез­мәт ха­кы тү­ләү тук­та­ты­ла һәм аның исәп-хи­сап но­ме­ры ул ча­кы­рыл­ган хәр­би ко­мис­са­ри­ат­ка хә­бәр ите­лер­гә ти­еш. Бу хәр­би­нең га­и­лә­сен пен­сия бе­лән тәэ­мин итү яки тол кал­ган ха­ты­ны яи­сә баш­ка якын­на­ры­на ак­ча­ны тап­шы­ру өчен ки­рәк бу­ла. Тик чын­лык­та бу хәл­ләр бул­мый ка­ла. Күп­че­лек ке­нә­гә­ләр кул­ла­ныл­мый­ча то­ра.

- Бу ак­ча­ның кү­лә­ме төр­ле­чә бу­лу ха­кын­да да сүз йө­ри.

- Ул ва­кыт өчен ул шу­лай ук зур ак­ча бул­ма­ган. Мә­сә­лән, кем­нәр­нең­дер 300, 400, 500 су­мы бу­лыр­га мөм­кин. Танк, са­мо­лет шарт­лат­кан өчен 500әр сум тү­лән­гән. 1943 ел­га ка­дәр ан­дый ба­тыр­лык­лар өчен әле ор­ден-ме­даль­ләр би­рел­мә­гән. Та­гы шу­ны­сы бар: га­ди сол­дат, сер­жант бу ак­ча­ны су­гыш ва­кы­тын­да өе­нә җи­бә­рә ал­ма­ган, ә офи­цер­лар бу ак­ча­ны га­и­лә­лә­ре­нә юл­лый ал­ган. Су­гыш ва­кы­тын­да га­и­лә­гә ки­леп тор­ган ак­ча­ның нин­ди яр­дәм бу­лу­ын күз ал­ды­на ки­те­рү кы­ен тү­гел. Бер үк ва­кыт­та дәү­ләт кү­лә­мен­дә бу со­рау­ны ку­яр өчен бу шул­ка­дәр зур сум­ма­лар да тү­гел­дер. Тик бу кер­тем­нәр бү­ген дә югал­ма­ган, Рос­сия Үзәк бан­кы фон­дын­да ята би­рә. Банк хез­мәт­кәр­лә­ре дә мәгъ­лү­мат­ны ки­ре как­мый. Әгәр дә ак­ча ия­лә­ре­нең нә­сел дә­вам итү­че­лә­ре та­был­са, банк ул ак­ча­лар­ны про­цент­лар бе­лән, ел­лык ин­дек­са­ция тү­ләп кай­та­рыр­га бу­рыч­лы. Чөн­ки бу кер­тем­нәр юк­ка чы­га­рыл­ма­ган.

- Ак­ча­ны алу өчен нин­ди кә­газь­ләр җы­яр­га ки­рәк бу­ла соң?

- Бе­рен­че­дән, сез­нең га­и­лә­лә­ре­гез­дә хез­мәт итү уры­ны, хәр­би часть но­ме­ры (полк, ди­ви­зия, ба­таль­он, бри­га­да­сы) языл­ган кә­газь-из­ве­ще­ние бу­лыр­га мөм­кин. Сез әти­ег­ез­нең яки ба­ба­гыз­ның хез­мәт ит­кән һәм үл­гән уры­нын "Хә­тер ки­та­бы" аша бе­леш­кән бу­лыр­га мөм­кин­сез, ул оч­рак­та аның ха­кын­да мәгъ­лү­мат язып, аның кер­тем ке­нә­гә­се бул­ган­мы, юк­мы икә­нен ачык­лау өчен Мәс­кәү­гә хат язар­га ки­рәк. Аның ад­ре­сы тү­бән­дә­ге­чә: 107016, Мәс­кәү шә­һә­ре, Нег­лин­ная ура­мы, 12, Рос­сия Үзәк бан­кы. (По­ле­вое уч­реж­де­ние Крас­но­ар­мейс­кое, БИК 044580002, на­чаль­ни­ку уч­реж­де­ния В.И. Лу­жанс­ко­му). Әгәр дә хез­мәт ит­кән уры­ны бил­ге­ле бул­ма­са, мон­дый со­рау бе­лән хат язу­ның мәгъ­нә­се юк. Бер тап­кыр гы­на тү­лән­гән ком­пен­са­ци­я­ләр­не дә со­рап алып бул­мый. Алар юк. Сез­гә ба­ры тик кер­тем ке­нә­гә­лә­ре­нең бар­лы­гын-юк­лы­гын һәм ан­да­гы сум­ма­ны гы­на әй­тер­гә мөм­кин­нәр. Шун­нан соң кер­тем­нәр­гә ха­кы­гыз бар­лы­гын ис­бат­лар­га ки­рәк­ме-юк­мы икә­нен уй­лар­сыз. Ан­нан ки­рәк дип са­на­са­гыз, җы­ел­ган сум­ма­ны алыр өчен до­ку­мент­лар җыя баш­лар­га ки­рәк бу­ла­чак. Әгәр дә хәр­би­нең һә­лак бул­ган, әсир­лек­кә төш­кән һәм хә­бәр­сез югал­ган хә­бә­ре 1941 ел­да бул­ган икән, ди­мәк, аңа кер­тем ке­нә­гә­лә­рен ачар­га әле өл­гер­мә­гән­нәр. Шу­ңа да 1942 ел­га ка­дәр ка­ра кә­газь кил­гән­нәр­нең га­и­лә­лә­ре мон­дый со­рау­ны җи­бә­рә ал­мый. (Ас­сы­зык­лау ре­дак­ци­я­не­ке).

- Әти­се­нең һә­лак бул­ган уры­нын ачык­лау өчен, алар­ның ба­ла­ла­ры кая мө­рә­җә­гать итә ала?

- Күп мәгъ­лү­мат "Хә­тер ки­та­бы"н­да туп­лан­ган. Соң­гы ва­кыт­та www. Kremnik.ru сай­ты эш­ләп ки­лә. Ан­да Бө­ек Ва­тан су­гы­шын­да һә­лак бул­ган­нар­ның һә­лак бу­лу урын­на­рын ачык­лар­га мөм­кин. Фа­ми­ли­я­лә­ре үз­гә­реп, икен­че исем бе­лән тер­кәл­гән­нәр­не ОБД-Ме­мо­ри­ал (obd-memorial.ru) сай­тын­нан ка­рар­га мөм­кин. Үзәк ар­хив­ка да мө­рә­җә­гать итәр­гә бу­ла. 142100, По­дольск шә­һә­ре, Мәс­кәү өл­кә­се, РФ Обо­ро­на ми­нистр­лы­гы­ның Үзәк ар­хи­вы. Әти­сен го­ме­ре буе эз­ләп тә та­ба ал­мау­чы­лар бар. Мон­да төр­ле сә­бәп бу­лыр­га мөм­кин. Фа­ми­ли­я­дә үз­гә­реш­ләр ки­тә, ми­ңа да шун­дый­лар күп мө­рә­җә­гать итә. Ка­ра­саң, ан­да хә­реф­ләр ал­ма­шын­ган бул­ган. Бө­тен мәгъ­лү­мат­лар, ту­ган җи­ре, га­и­лә­се дөп-дө­рес. Хә­бәр­сез югал­ган­нар ара­сын­да да шун­дый бу­тал­чык­лар ар­ка­сын­да ада­шып ка­лу­чы­лар шак­тый.

"В.Т."