Солдат язмышы

1978 елда Тат.Волчья урта мәктәбенә Украинадан хат килә. Анда хәбәр ителгәнчә, яшь «кызыл эзтабарлар» һәм Черкас өлкәсенең Драбовский районы Бирловка авылының рус теле һәм әдәбияты укытучысы авылда җирләнгән Лотфуллин Хәйдәрҗан Мингалим улының туганнарын эзлиләр.

Лотфуллинның авылда туганнары аз түгел, әмма хатыны Хаҗәр апа исән була, ул кызы Наҗия белән Пермьдә яши. Авылдашлары аларга хат турында хәбәр итәләр. Ана белән кыз 1978 елның маенда Украинага юл тоталар. Украина эзтабарлары һәм Тат. Волчья мәктәбенең комсомол оешмасы арасында хат язышу башлана.

Киевта Лотфуллиннар гаиләсен Бирловка авылы колхозы җитәкчелеге җибәргән автомобильдә каршы алалар һәм алар анда Хәйдәрҗан Мингалим улының фаҗигале үлеме турында тагы да күбрәк беләләр.

Ул 1919 елда туган, әтисез крестьян гаиләсендә үскән. 20 яшендә авылның чибәр кызы Хаҗәргә өйләнә, ул ятим була, үзенең туганнарында тәрбияләнә. 1940 елның февралендә Хәйдәрҗан абыйны Кызыл Армия сафларына алалар. Сугышка кадәр авылда яшәү яхшы була – колхоз мул уңыш җыеп ала, колхозчыларның хезмәт көненә яхшы түләнә. Хәйдәрҗан колхозда ат караучы булып эшли, алар аңа бик нык ияләнә. Хәрби комиссариатка аны яраткан аты белән алып баралар. Аннан кайткач, Хәйдәрҗан абыйның абыйсы атның күз яшьләре агуын күреп ала. "Бу бәхетсезлеккә, Хәйдәрҗан армиядән әйләнеп кайтмаячак, ат - сизгер хайван, ул нидер сизенгән", - дип уйлап куя ул.

Хәйдәрҗан Лотфуллин Ровно шәһәрендә хезмәт итә башлый, шул ук елның маенда кызы Наҗия туа. Әтисе аны бик сагынган, хатларында һәрвакыт сабые  турында сорашкан. Барысы да 1941 елның июнен, озак көтелгән демобилизацияләүдән соң аның кайтуын көткәннәр. 19 июньдә ул тиздән кайтуын хәбәр итеп хат юллый, чик буенда тыныч түгел, еш кына немец самолетлары безнең чикне боза, дип тә яза.

Сугыш башлана, Лотфуллинның хәрби часте беренчеләрдән булып дошман утын каршы ала. Безнең сугышчылар фашист самолетларының бомбага тотуларына нык торалар. Украина буйлап канкойгыч сугышлар белән чигенәләр. Корсунь-Шевченковский шәһәре янында кырда кискен көрәш бара. Биредә ул исән кала, әмма Бирловка янында аягы авыр яралана, күп кан югалта. Авылга пулемет һәм автоматлар салынган мотоциклларда, хуҗаларча җиң сызганып, немецлар килеп керә. Алар һәр йортка кереп, кызылармиячеләрне эзлиләр. Халыкны, Кызыл Армия солдатын яшергән өчен судсыз атып үтерәбез, дип кисәткәннәр. Хәйдәрҗан көч-хәлгә елгага таба үрмәли, куе камышлар арасында фашистлардан яшеренә. Икенче көнне украин кызы Мария Онуфриенко елгага суга төшә һәм агып барган кан буенча ыңгырашкан тавыш килгән якка барып, яраланган солдатны таба. Дус кызларын ярдәмгә чакырып, ул аны үз өенә алып кайта. Аның киемнәрен алыштырып, тәрбияли башлыйлар. Украин кызлары рус телен начар аңлаган, шуңа да Мариянең күршесе Ульяна Петровна Орел, яшь рус теле укытучысы, тәрҗемәче булган. Сугышчы аның Татариядә гаиләсе булуын, авылның исемен һәм кайда урнашуын әйткән. Ул 3 көн генә яшәгән һәм 26 сентябрьдә вафат булган. Фашистлардан яшеренеп, төнлә украин кызлары сугышчыны җирләгәннәр.

Сугыштан соң каберне караганнар, чәчәкләр утыртканнар, һәр 9 май көнендә тол хатыннар аның каберенә килеп, сугышта һәлак булган ирләрен сагынудан күз яшьләрен түккәннәр.

1942 елда Бирловка авылының яшь, көчле егетләрен һәм кызларын фашистлар Германиягә эшкә җибәрәләр. Ульяна Петровнаны нацист солдатлары өчен туберкулез хастаханәсендә эшләргә мәҗбүр итәләр. Ирексездән ул көндәлек алып бара, фашистларның мыскыл итүенә батырларча түзә. Туган ягын сагынып, ул: «Татар Лотфуллин кебек, туган ягымда үлсәм, яхшырак булыр иде! – дип язган.  Туган ягына кайтырга насыйп була аңа. Өендә ул үлгән сугышчының адресын тапмый һәм 30 ел дәвамында Хәйдәрҗанның туганнарын табарга тырыша, бары «Татария» һәм «Бүреләр» авылы сүзләрен генә хәтерли. Аннары аңа эзтабарлар ярдәм итә башлый.

Хәйдәрҗан гаиләсе дә күп еллар дәвамында якын кешеләре турында мәгълүмат эзли. Кызы Наҗия төрле инстанцияләргә мөрәҗәгать итә, әмма «Украинада батырларча һәлак булган» дигән сүзләрдән тыш, берни дә булмый. Һәм менә көтеп алынган хәбәр - әтиләре турында мәгълүмат бар!

Аның туганнарын Бирловкада бик җылы каршы алалар, тормыш иптәшен һәм кызын Хәйдәрҗан гомеренең соңгы көннәрен үткәргән йортка урнаштыралар.  38 яшьлек Наҗия, ике бала анасы, әтисе 37 ел элек яткан караватта төн буе елап чыга.

Икенче көнне, 9 майда, Бөек Җиңү көненә багышланган тантаналы митинг була. Авыл үзәгендә обелиск - Бирловка янында барган сугышларда һәлак булган җиде солдатның исемнәре язылган туганнар каберлеге бар. Алар арасында Хәйдәрҗан Лотфуллинның исеме дә тора. Авыл халкы, колхоз җитәкчеләре, Татарстаннан килгән кунаклар чыгыш ясый. Ульяна Петровна һәм Бирловка авылы колхозчылары белән очрашу бик дулкынландыргыч була. Ульяна Петровна белән Наҗия апа 80 нче еллар уртасына кадәр хат алышкан.

Хаҗәр апа исә 90 нчы елларда Пермьдә вафат була.

Хаҗәр апа кызы Наҗия белән, колхоз, профком, партия оешмасы җитәкчеләре, Бирловка авылы кешеләре, 1978 елның 9 мае. Калган фотолар безнең novoshishminsk.ru сайтында.

Фото музей архивыннан.