Әти-әниебез истәлегенә

Шу­шы көн­нәр­дә ре­дак­ци­я­гә Бө­гел­мә­дә яшәү­че ир­ле-ха­тын­лы Алек­сандр Ива­но­вич һәм Ма­рия Ни­ко­ла­ев­на По­пов­лар (кыз фа­ми­ли­я­се - Ба­те­не­ва) кил­гән иде. Алар ике­се дә чы­гыш­ла­ры бе­лән Волчья Бис­тә­сен­нән, мәк­тәп­не тә­мам­ла­ган­нан соң авыл­дан ки­теп, Бө­гел­мә­дә төп­лә­нә­ләр. Алек­сандр Ива­но­вич хә­зер ла­ек­лы ял­да, озак ел­лар "Тат­нефть" УАД ААҖ-дә эш­лә­гән, ә Ма­рия Ни­ко­ла­ев­на Куй­бы­шев­та­гы элем­тә инс­ти­ту­тын тә­мам­ла­ган­нан соң "Тат­НИ­ПИ­нефть" инс­ти­ту­тын­да элем­тә бү­ле­ге на­чаль­ни­гы бу­лып эш­лә­гән, хә­зер шун­да ук нефть чы­га тор­ган урын­нар тө­зе­ле­ше бу­ен­ча про­ект­лар­да баш ин­же­нер бу­лып эш­лә­вен дә­вам итә.

А.И. По­пов без­дә үзе­нең әти­се Иван Ни­ко­ла­е­вич По­пов ту­рын­да ма­те­ри­ал кал­дыр­ды (аңа бы­ел 100 яшь тул­ган бу­лыр иде) һәм га­зе­та­да бас­ты­ру­ы­быз­ны үтен­де, без исә аның го­зе­рен үти­без.

Без­нең һәр­бе­ре­без үз та­мыр­ла­ры­быз­ны, шә­җә­рәбез­не бе­лер­гә һәм ата-ба­ба­ла­ры­быз­ны ис­кә алыр­га ти­еш­без (ре­дак­ция ис­кәр­мә­се).

Без­нең әти­е­без По­пов Иван Ни­ко­ла­е­вич 1912 ел­да Ка­зан гу­бер­на­сы Чис­тай өя­зе Яңа Чиш­мә во­лос­те­нең Рус. Волчья Бис­тә­сен­дә ту­ган. Әби бе­лән ба­бай­ның биш ба­ла­сы бул­ган: ике ма­лай һәм өч кыз. Алар ял­гыз ху­җа­лык­чы ху­җа­лы­гы алып бар­ган­нар, ко­яш бат­кан­нан алып ко­яш чык­кан­га ка­дәр кыр­да эш­лә­гән­нәр, ик­мәк үс­тер­гән­нәр, тер­лек ас­ра­ган­нар. Әти кеч­ке­нә­дән үк төр­ле кыр эш­лә­рен баш­кар­ган, йорт­та­гы мал-ту­ар­ны ка­ра­ган. Кы­шын, кыр­да­гы эш­ләр тө­гәл­лән­гәч, ба­бам Ни­ко­лай Фи­лип­по­вич үз һәм ти­рә-як авыл йорт­ла­ры­на мич чы­гар­ган. Ул кеч­ке­нә улын һәр­ва­кыт үзе бе­лән ал­ган. Олы­рак кыз­ла­ры кия­ү­гә чык­кан, ә ул­ла­ры ху­җа­лык­та эш­лә­гән. Әби­ем Ека­те­ри­на Фи­лип­пов­на авы­руы ар­ка­сын­да бер күз­сез кал­са, ә соң­рак егер­мен­че ел­лар­да, кыр­да эш­лә­гән­дә, кү­зе бе­лән ка­мыл­га төр­те­леп, икен­че кү­зен дә югал­та. 1930 ел­да ба­бай үлә. Әти кол­хоз­да эш­ли баш­лый (ат­лар бе­лән Чис­тай­га бөр­тек та­шый­лар). Шу­лай ук Но­вот­ро­ицк авы­лын­нан спирт за­во­дын­нан Чис­тай­га спирт илт­кән­нәр. Кү­рү бу­ен­ча әни­се­нең ин­ва­лид бу­луы һәм абый­сы ба­лигъ яшь­тә бул­мау сә­бәп­ле, әти­не ар­ми­я­гә ал­ма­ган­нар. Соң­рак 1935 ел­да ке­че ту­га­ны Петр­ны ар­ми­я­гә ал­ган­нар һәм әти әнисе бе­лән үзе ге­нә ка­ла. Эш­ләр­гә, йорт­та­гы ху­җа­лык­ны алып ба­рыр­га һәм су­кыр әни­сен ка­рар­га ки­рәк бу­ла. Тиз­дән әти өй­лән­гән, әм­ма алар ха­ты­ны бе­лән бер­гә озак яши ал­ма­ган­нар. Ул авыр­лык­лар­дан ку­рык­кан һәм ирен­нән ки­теп бар­ган. Ан­на­ры әти икен­че тап­кыр өй­лән­гән. Соң­рак аны до­нос (әләк) бу­ен­ча кул­га ала­лар. Өй­дә бе­раз бөр­тек та­ба­лар һәм 3 ел­га утыр­та­лар. Ул төр­мә­дә утыр­ган­да аның кы­зы туа, ә ха­ты­ны үлә. Кыз­ны тәр­би­я­ләр ке­ше бул­ма­ган­га, аны ба­ла­лар йор­ты­на ур­наш­ты­ра­лар (су­гыш­тан соң әти аны эз­ләп та­ба, ба­ла­лар йор­ты­на да­и­ми ки­леп йө­ри, әм­ма кы­зы авыл­га кай­ту­дан баш тар­та, ба­лигъ яшь­кә җит­кәч, ка­я­дыр ки­теп ба­ра, шу­лай итеп ул юга­ла).

1940 ел­да әти төр­мә­дән чы­га, Ива­но­во шә­һә­рен­дә яши баш­лый. Бу ва­кыт­та ир ту­га­ны Петр ар­мия хез­мә­тен ту­ты­рып өй­гә кай­та, өй­лә­нә һәм әни­сен ка­рый.

Су­гыш баш­лан­гач, Петр­ны су­гыш­ның икен­че кө­нен­дә үк ар­ми­я­гә ала­лар. Әти­не фронт­ка ал­мый­лар, чөн­ки ул хө­кем­гә тар­тыл­ган бу­ла. 1941 ел аза­гын­да, күп­сан­лы үте­неч язу­ла­ры бе­лән йө­ри тор­гач, ул суд хө­ке­мен­нән азат ите­лә һәм фронт­ка ки­тә.

Әти өч ел­дан ар­тык су­гы­ша, Гер­ма­ния чи­ге­нә ка­дәр ба­рып җи­тә. Поль­ша, Че­хос­ло­ва­кия, Венг­ри­я­не фа­шист ил­ба­сар­ла­рын­нан азат итү­дә кат­на­ша. "За бо­е­вые зас­лу­ги", "За от­ва­гу", "За ос­во­бож­де­ние Бу­да­пеш­та" һ.б. ме­даль­ләр бе­лән бү­ләк­лә­нә.

1945 ел баш­ла­рын­да сна­ряд шарт­лап әти­нең уң як чи­гә­се яра­ла­на, шу­ның нә­ти­җә­сен­дә баш ми­е­нә зы­ян ки­лә. Икен­че кый­пыл­чык исә аның ал­гы теш­лә­рен сын­ды­рып тө­ше­рә. Яра­лан­ган, кон­ту­зия ал­ган хәл­дә аны эз­ләп та­ба­лар һәм гос­пи­таль­гә оза­та­лар, аңа опе­ра­ция ясый­лар, дә­ва­лый­лар.

Язын ул I груп­па ин­ва­лид бу­лып өе­нә әй­лә­неп кай­та, бе­раз тер­нәк­лән­гәч әни­е­без Фе­досья Ва­силь­ев­нага өй­лә­нә. 1945 ел­ның 9 ма­ен­да - Җи­ңү кө­нен­дә туй­ла­ры бу­ла. Бе­раз си­хәт­лә­нә төш­кәч аны II груп­па ин­ва­лид­лык­ка кү­че­рә­ләр. Ин­ва­лид бу­лу­ы­на да ка­ра­мас­тан, ул кол­хоз­да, ан­на­ры сов­хоз­да эш­ли. Бал­та оста­сы бу­ла, ат бе­лән йөк та­шу өчен ки­рәк­ле бар­лык нәр­сә­не, ху­җа­лык ин­вен­тарь­ла­ры: кө­рәк, сә­нәк, тыр­ма, се­бер­ке, чал­гы һ.б. ясый һәм ре­монт­лый. Ком­байн­нар өчен за­пас де­таль­ләр бул­мау сә­бәп­ле чап­кыч, ша­тун, под­шип­ник­лар өчен агач­тан ка­лак­лар яса­ган. 60 нчы ел­лар­да зур мәй­дан­нар­да бор­чак үс­те­рә баш­лый­лар, ә аны ча­бу өчен тех­ни­ка бул­мый. Бор­чак­ны кул көче (чал­гы һәм урак) бе­лән чап­кан­нар, ир­тән һәм ки­чен әти кул­дан бри­га­да­да­гы бар­лык ке­ше­нең дә чал­гы­сын кай­ра­ган (үт­кен­лә­гән). Һәр көн­не чал­гы кай­ра­ту һәм көй­лә­тү өчен чи­рат­ка те­зел­гән­нәр. Кө­не­нә 50 гә якын чал­гы кай­рар­га ту­ры кил­гән аңа. Бу эш кай­бер сә­ла­мәт ке­ше­нең дә ку­лын­нан кил­ми (бер­ни­чә сә­гать буе чү­кеч бе­лән то­таш­тан ту­кыл­да­ту). Су­гыш­тан соң­гы ел­лар­да ат­лар җи­гү өчен ки­рәк­ле ин­вен­тарь җи­теш­ми, ул бар нәр­сә­не дә кул­дан яса­ган. Кол­хоз өчен ат ар­ба­ла­рын да без­нең әти­е­без - Иван Ни­ко­ла­е­вич үзе яса­ган. Олы­рак ул­ла­ры, бул­ды­ра ал­ган­ча, аңа бу­лыш­кан­нар. Үз әти­сен­нән ул шу­лай ук авыл өй­лә­ре өчен мич чы­га­ру эшен дә өй­рән­гән. Ял көн­нә­рен­дә, кай­чак­лар­да эш­кә ка­дәр яки эш­тән соң авыл­даш­ла­ры­ның мич­лә­рен ре­монт­ла­ды, мич­не яңа­дан чы­га­ра иде. Ул авыл­да гы­на тү­гел, бу эш­не күр­ше авыл­лар­да да баш­кар­ды. Кай­чак­лар­да, кыш­кы көн­нәр­дә бе­рәр кар­чык ки­леп "мич­нең тор­ба­сы төш­те, мич­не ягар­га яра­мый, га­и­ләм ту­ңа" дип, әти­дән яр­дәм со­рый иде. Әти исә һәр­чак бу­лы­ша иде.

50 нче һәм 60 нчы ел­лар­да әти бик еш авы­ра­ды. Ка­зан, Чис­тай шә­һәр­лә­рен­дә­ге, Пет­ро­па­вел авы­лы хас­та­ха­нә­лә­рен­дә ят­ты. Әни ху­җа­лык эш­лә­рен әти­дән баш­ка, без­нең яр­дәм бе­лән баш­кар­ды: уты­нын да әзер­лә­де, пе­чә­нен дә чап­ты. Га­и­лә­без зур иде. Сы­ер, бер­ни­чә баш са­рык, дуң­гыз, та­вык­лар, каз­лар ас­ра­дык. Без, бар­лык ба­ла­ла­ры да, бул­ды­ра ал­ган­ча бу­лы­шып тор­дык. Га­и­лә­дә ба­ла күп бу­лу­га да ка­ра­мас­тан, җә­ен урак өс­тен­дә әни кыр­да да, ын­дыр та­ба­гын­да да эш­лә­де.

1962 ел­да әни­е­без унын­чы ба­ла­сын (ир ба­ла) ту­дыр­ды. Без ба­ры­быз да аны соң­гы­сы бу­лыр ди­еп уй­ла­дык, аңа әти­е­без хөр­мә­те­нә Иван дип исем куш­тык. 1964 ел­ның 16 гыйн­ва­рын­да әни­е­без­гә "Ге­рой ана" исе­ме би­рел­де, аңа гра­мо­та һәм ор­ден тап­шы­рыл­ды. Ә 1965 ел­ның гыйн­ва­рын­да та­гын бер, ин­де соң­гы­сы, ма­лай ту­ды, аңа Юра дип исем куш­ты­лар.

Без­нең әти-әни­е­без авыр тор­мыш юлы уз­ган. Ту­ган авыл­ла­рын­да на­мус­лы хез­мәт куй­ган­нар. Алар 11 ба­ла тәр­би­я­ләп үс­тер­гән­нәр: ал­ты ма­лай һәм биш кыз. Ул­ла­ры­ның ба­ры­сы да ар­мия хез­мә­тен­дә бул­ды. Дүр­те­се төнь­як­та нефть чы­га­ру урын­на­рын­да эш­лә­де. Хә­зер­ге­се ва­кыт­та ал­ты­сы пен­сия яше­нә җи­теп, ла­ек­лы ял­га чык­ты. 2009 ел­да без­нең олы апа­быз Зи­на­и­да ва­фат бул­ды, кал­ган уны­сы исән-сау. Бер абы­ем Пи­тер­да яши, бер апам - Сур­гут­та, кал­ган си­ге­зе­се - Бө­гел­мә­дә һәм Бө­гел­мә ра­йо­нын­да. Хә­зер әти-әни­нең 20 оны­гы һәм 20 онык­чы­гы бар.

Әти­е­без 1986 ел­ның 21 ок­тяб­рен­дә ва­фат бул­ды һәм Рус. Волчья зи­ра­ты­на җир­лән­де. Ул үл­гән­нән соң әни Бө­гел­мә­гә, Ан­на исем­ле кы­зы­на кү­че­неп кил­де, ә 1990 ел­ның 13 но­яб­рен­дә ара­быз­дан мәң­ге­лек­кә күч­те.

Рус Волчья Бис­тә­сен­дә яшәү­че өл­кән бу­ын ке­ше­лә­ре без­нең әти-әни­не ях­шы бе­лә, оныт­мый­лар, як­ты ха­ти­рә­ләр бе­лән ис­кә ала­лар.

Алек­сандр ПО­ПОВ,

Бө­гел­мә шә­һә­ре